l'univocità dell'essere

QUAESTIO IV, ARTICULUS III: utrum aliqua creatura possit esse similis Deo.

Doct. Oxon. 1. d. 3. q. 2. n. 5. seqq – q.3, n.6 – d.8, q.3. S.Thom. r . i. q. 4. a. 3.

Stante igitur omnimoda diversitate Dei et creaturae in realitate a parte rei, conveniunt univoce in conceptibus inadaequatis et imperfectis.

[obiezioni]

VIDETUR nulla creaturarum praeseferre posse aliquam Dei similitudinem. Nam similitudo fundatur super eadem, seu univoca ratione, reperta in illis quae similia dicuntur: sed nulla ratio est univoca Deo et creaturis; ergo nec ulla similitudo inter ea extrema reperiri potest. Probatio minoris; quia [Oxon. 1. d. 8. q. 3. n. 2.] nihil potest esse commune univocum illis, quae sunt prorsus et immediate sub extremis contradictionis: sed Deus et creatura sunt extrema immediata contradictionis, nempe, dependere et non dependere, causatum et non causatum, esse ab alio et non ab alio; ergo nihil omnino est eiusmodi extremis commune univocum.

2. PRAETEREA. [Oxon. ib.] Quicumque conceptus communis univoce dictus de pluribus est neuter respectu illorum, de quibus praedicatur: sed respectu Dei et creaturae nullus est conceptus neuter ; quia nec neuter est conceptus respectu contradictoriorum: necessario enim est alter illorum, ergo nec respectu Dei et creaturae, quae extrema contradictoria sunt.

3. PRAETEREA. [Oxon. ib.] Quae sunt primo diversa in nullo convenire possunt, alioquin non primo diversa, sed differentia erunt: Deus autem et creatura sunt a parte rei prorsus primo diversa; ergo Deus in nullo convenit cum creatura ; ac subinde est omnino creaturae dissimilis.

4. PRAETEREA. [Oxon. ib.] Ubicumque est unitas attributionis, ibi non est unitas univocationis: illa enim unitas minor est unitate univocationis; et ita ex illa haec inferri nequit. Creaturae autem ad Deum est unitas attributionis in ratione entis et ceterorum praedicatorum transcendentium; ergo in his praedicatis nulla est convenientia univocationis, nec proinde ulla similitudo. - Confirmatur hoc duplici auctoritate: prima est Dionysii, De divin. nomin. c. 7. ubi ponit tres gradus cognoscendi Deum, scilicet, per eminentiam, per causalitatem et per abnegationem; et vult, hanc per abnegationem esse ultimam, cum scilicet removentur a Deo omnia illa quae sunt communia creaturis: Ad id, inquiens, quod omnia transcendit via, et ordine pro viribus scandimus in omnium eminentissima privatione; ergo expresse negat aliquem conceptum abstractum a creaturis attribui Deo, secundum quod est communis creaturae.

Secunda auctoritas est Augustini, 8. De Trinit. c. 3.: Cum itaque, inquit, audis bonum hoc, et bonum illud, si potueris sine illis quae participatione boni bona sunt, perspicere ipsum bonum, cuius participatione bona sunt: simul enim et ipsum intelligis, cum audis hoc aut illud bonum. Si ergo potueris, illis detractis perspicere ier se bonum, perspexeris Deum. Dicit igitur diserte, qualiter intelligendo hoc bonum et illud bonum, intelligo illud bonurn, cuius participatione ea sunt bona: id autem est bonum infinitum; ergo non habetur tunc praecise conceptus boni in communi, sed etiam boni per essentiam; quod nihil habet commune cum iis quae sunt bona per participationem.

5. PRAETEREA. [Oxon. 1. d. 29. n. 1.] Extremis, quorum alterum est simpliciter tale et alterum secundum quid tale, nihil est commune univocum; nec proinde similia in aliquo esse queunt: sed Deus est per essentiam, et ipsum esse simpliciter: creatura vero secundum quid ens, quia per participationem, et necessario deficiens ab entitate divina: ergo haec extrema nullam habent inter se similitudinem fundatam in ratione aliqua univoca.

6. PRAETEREA. [Oxon. 1. d. 19. q. 1. n. 2.] Similitudinis fundamentum remotum est res de genere qualitatis; proximum vero est unitas talis rei; igitur ubi nulla esse potest qualitas, nec adest similitudinis fundamentum remotum, nec proximum subinde. In Deo autem nulla est aut esse potest qualitas, ex dictis a. 6. q. praec.; ergo nec aliquam similitudinem habere potest cum creatura.

[contra]

CONTRA. [De rerum principio, q. 4. a. 3. sect. 2. n. 24. et 26.] Genes. 1. Faciamus hominem ad imaginem, et similitudinem nostram. Unde Hugo de S. Vict. lib. 1. De Sacram. p. 2. c 3. Fecit, inquit, ad similitudinem suam, quod disponebat ad participationem sui; ut ex ipso eamdem formam traheret, quod cum ipso idem bonum possidere debuisset. Imo creaturam omnem aliquam Dei gerere similitudinem colligitur ex Dionys. De divin. nomin. c. 5. Deus enim non necessitate ulla, nec de sua substantia, sed de nihilo, et gratuita pietate, bonitate, et liberalitate se exprimit in creaturis.

[respondeo]

RESPONDEO dicendum, creaturam omnem esse similem Deo, in omnibus illis praedicatis, in quibus univoce convenit cum illo. Ea vero sunt, cum conceptus entis, tum omnium perfectionum simpliciter in creaturis repertarum. Et declaratio istius convenientiae univocae est ista: [Oxon. 1. d.3. q. 2. n. 10.] Inquirentibus nobis metaphysice Deum, aut eiusdem perfectiones divinas ex creaturis (sunt enim omnes divinum esse participantes, ut ait Dionys. (De divin. nomin. c. 5. cit.) et investigare satagentibus, non alia via procedendi datur, quam considerando aliquam perfectionem in creaturis, secundum propriam rationem formalem eius; et amotis per intellectum imperfectionibus, quibus est obnoxia in creaturis, atque ei qualibet possibili perfectione attributa, ipsam de Deo vere et recte praedicamus. Exemplum: Sapientia in creaturis, (et sic de caeteris, quibus summa non repugnat perfectio) finita est et limitata, contingens et diminuta; quoniam ratio formalis sapientiae potest esse infinita, separamus ab ea omnem imperfectionem, atque eidem rationi attribuentes infinitatem, dicimus, et recte, Deum esse sapientem perfectissime, atque infinite. Haec igitur inquisitio metaphysica perfectionum divinarum supponit intellectum habere conceptum eumdem univocum de iisdem perfectionibus acceptis ex creaturis: alioquin, si nempe sapientia aliam formalem rationem haberet ut convenit Deo, et aliam ut inest creaturis, ex nulla propria ratione alicuius perfectionis repertae in creaturis posset quidpiam concludi de Deo; imo esset fallacia aequivocationis, quoties ex aliqua perfectione creata argueretur similis perfectio in Deo, demptis imperfectionibus, ut dictum est; nam eo quod alia et alia esset ratio formalis unius et alterius, ut supponitur, argumentum quatuor terminis constaret. — Deinde [Oxon. ib. n. 8. seqq. — d. 8. q. 3. n. 4. seqq.] nisi ens, ac perfectiones simpliciter simplices dicerent conceptum univocum de Deo et creaturis, via naturali nullum realem conceptum de Deo habere possemus. Hoc autem est inconveniens manifestum. Ergo oportet Deum et creaturam in aliquibus rationibus univoce convenire. Probatio sequelae: quaecumque naturaliter cognoscuntur a viatoribus non causant in intellectu eorum conceptum alterius obiecti, nisi contineant illud essentiatiter, vel virtualiter. Exemplum: homo causat notitiam animalis, corporis, substantiae, etc. in cognoscente ipsum hominem; quia essentialiter constat illis gradibus et entitatibus: causat vero notitiam risibilitatis, propterea quod virtualiter contineat passiones proprias. Si autem in nullo Deus conveniat univoce cum creaturis, ipsa obiecta creata non continent essentialiter aliquid repertum in Deo, nec virtualiter; quia essentialiter perfectius non potest contineri in imperfectiori, sic ut imperfectius causet notitiam eius; quia tunc perfectius et prius essentialiter contineretur in essentialiter imperfectiori et posteriori se, secundum suam entitatem; quod est impossibile: siquidem obiectum causare non potest aliam notitiam, nisi eorum quae reperiuntur in eo essentialiter vel virtualiter, idque tamquam causa adaequata, etsi partialis, quia causat una cum intellectu. Revera igitur nullum conceptum realem de Deo naturaliter quis habere posset, si ens et aliae perfectiones simpliciter non dicerentur univoce de Deo et creaturis. Atqui tales conceptus plurimos habemus, et digne Deo attribuuntur, non solum de divinorum Librorum auctoritate, sed etiam naturali dictante ratione: Universa ipsa rerum natura (inquit Augustinus, 15. De Trin. c. 4.) proclamat habere se praestantissimum conditorem, qui nobis mentem, rationemque naturalem dedit, qua viventia non viventibus, sensu praedita non sentinentibus, intelligentia non intelligentibus, immortalia mortalibus, impotentibus potentia, iniustis iusta, speciosa deformibus, bona malis, incorruptibilia corruptibilibus, immutabilia mutabilibus, invisibilia visibilibus, incorporalia corporalibus, beata miseris praeferenda videamus: et concludendo subdit: Ac per hoc, quoniam rebus creatis Creatorem sine dubitatione praeponimus, oportet eum, et summe vivere, et cuncta sentire, atque intelligere. Quae sane Augustini ratiocinatio non videtur valere, si quae ipse enumerat praedicata in creaturis reperta non forent eiusdem rationis cum illis quae, demptis in perfectionibus omnibus, cum omnimoda perfectione et infinitate attribuuntur Deo: nec omnino ullum conceptum realem de ipsis habere possibile foret; quia divinarum perfectionum notitiam aliquam in nobis parere nequirent. Rursus, Anselmus, De libero arbitrio, c. 1., improbat liberi arbitrii definitionem illam, qua dicitur aliud non esse quam peccandi potestatem; per hoc, quia tunc liberum arbitrium in Deo non esset, cum peccare non possit. Quae improbatio, quaeso, est ista, si prorsus secundum aliam rationem dicitur liberum arbitrium de Deo et creatura? Et nullum profecto est effugium dicentium nos plurima concludere de Deo, illique recte attribuere, non propter aliquam univocam convenientiam, sed per rationem effectus, ubi sufficit tantum proportio, et non similitudo. Nullum est, inquam, hoc effugium; quia etsi considerantes Deum sub conceptu primae causae, ex creaturis cognoscatur per proportionem, tamen nulla interim intelligitur perfectio Deo attributa formaliter ex creaturis, sed dumtaxat quia est causa earum perfectionum, et non ipsis perfectus formaliter. Perfectiones autem simpliciter simplices dicuntur formaliter de prima causa; ergo nedum eae cognoscuntur de illa per viam proportionis, sed etiam per rationem similitudinis univocae. Oportet ergo ponere conceptum communem respectu Dei et creaturae de his perfectionibus; alioquin per creaturas non cognoscerentur Deo formaliter inesse; quia proportio non concludit earum continentiam formalem (quae nihilominus est perfectissima), sed dumtaxat virtualem. Sentire igitur debemus, in compluribus rationibus et realibus praedicatis creaturas esse similes Deo, nimirum in his omnibus in quibus ea extrema univoce conveniunt.

Atque [Oxon. ib. ] ex his improbatur positio dicentium, ea quae sunt a Deo assimilari utique illi in quantum sunt entia, ut primo et universali principio totius esse: non quasi ea similitudo fundetur super aliqua convenientia univoca, sed dumtaxat secundum aliqualem analogiam, sicut ipsum esse est commune omnibus, non univoce, sed analogice. Improbatur, inquam, nam si alia est formalis ratio entis in Deo et in creaturis, et caeterarum perfectionum; igitur ex nulla ratione propria earum, prout sunt in creaturis, potest concludi aliquid de Deo; quod tamen negant Anselmus et Augustinus citati. Etenim obiectum relucens in specie intelligibili causat, ut effectum sibi adaequatum, notitiam dumtaxat eorum quae essentialiter includuntur in eo; sed ille alius conceptus, qui ponitur analogus, non est essentialiter vel virtualiter inclusus in illo qui causatur per speciem acceptam ex creaturis: nec est ipse conceptus entis vel alterius rationis repertae in creaturis; ergo is conceptus analogus non fiet nec causari poterit per speciem ullam creaturarum. Rursus, ultra conceptum adaequatum sibi, nihil causat obiectum relucens in specie, nec quidpiam potest cognosci ex illo, nisi per discursum; sed discursus praesupponit cognitionem simplicis, ad quod discurrendum est; ergo oportet ipsum praecognitum esse. Et urgent argumenta facta; quia nec potest cognosci naturaliter ex creaturis, nec aliquid ei attribui ex iisdem, modo declarato, si negetur univocatio. Denique, si propter aliqualem analogiam attribuuntur perfectiones creaturarum Deo, adeo ut vere et realiter praedicentur de illo; igitur perinde vera esset haec: Deus est sapiens, ac ista: Deus est lapis. Probatio conseguentiae; quia etiam lapis creatus habet attributionem ad ideam lapidis in Deo (praesertim in sententia eorum, qui putant ideam esse divinam essentiam ut imitabilem), aut ad esse ipsum divinum, cuius iste lapis est participatio quaedam; ergo si propter conceptum analogicum vere enuneciatur sapientia de Deo, pariter vere praedicabitur de illo quod sit lapis, propter eamdem analogiam; quod nemo dixerit.

[responsio ad obiecta]

AD ARGUMENTA. AD PRIMUM respondeo [Oxon. 1. d. 8. q. 3. n. r 1.] extrema contradictionis accipi posse dupliciter; scilicet, per se et praecise, sicut esse et non esse, dependere et non dependere; et pro fundamentis, quibus illa extrema insunt. Sub priori acceptione concedo nihil esse eiusmodi extremis commune univocum: at Deum et creaturam non ita opponi praecise, ut est de se evidens ; Deus enim non est praecise hoc quod est non ab alio; nec creatura dumtaxat haec negatio, non necesse esse. Sunt igitur aliud quid in se ipsis, ad quae sequuntur illae negationes. Rationes itaque univocae Deo et creaturis non accipiuntur ab extremis contradictionis pro formali, sed ab his quibus illa contradictoria insunt: alioquin extremis quidvis unum dividentibus nihil esset commune univocum, quia de ipsis dicuntur extrema contradictionis, quod tamen est manifeste falsum, quia dividentia univocantur in ipso diviso.

AD SECUNDUM [Oxon. ib.1] concessa maiori, neganda est minor ; quia conceptus entis non est formaliter conceptus creati, nec increati: quemadmodum conceptus animalis neuter est formaliter non includens inferiora, ad quae per dividentia contrahitur. Si autem intelligatur entis conceptus ita esse neuter ut neutrum contradictorium dicatur de eo, falsum est ; quia conceptus entis est ens positive, quod est unum extremum contradictionis.

AD TERTIUM [Oxon. ib.] concedo, Deum et creaturam esse extrema primo diversa in realitate, et nihilominus univoce convenire in entis et perfectionum simpliciter conceptibus. Citra igitur omnem convenientiam in re vel realitate, stat univocatio in conceptibus. Et declaratio huius dicti est ista [Oxon. ib. n. 27. et seqq.] cum intelligitur aliqua realitas modo intrinseco affecta, seu cum entitativa perfectione eius, is conceptus non est sane adeo simplex, quin concipi queat illa realitas, non concepta eius entitativa perfectione, quam modum intrinsecum appellamus. Sed interest inter utrumque conceptum: nam intellectus attingens realitatem cum suo modo, perfectum ipsius conceptum habet ; at eadem, ut a sua abstrahit perfectione appraehensa, imperfectum conceptum parit; quia non exprimit, nec attingit rem secundum quod est in entibus, sed solum secundum aliquid sui. Exemplum: est a parte rei albedo intensissima, etsi eadem sit entitas ipsa, et suamet intrinseca perfectio, qua est adeo intensa, potest tamen concipi abstractive sub ratione albedinis praecise; et potest item intelligi quatenus tantam habet perfectionem ; ut posterior conceptus est rei intellectae adaequatus, quia obiecti extensi expressivus, ita prior imperfectus est et inadaequatus. Quamvis igitur adaequatus conceptus sit adeo ei obiecto proprius, ut nequeat alteri albedini, non tantam perfectionem habenti, convenire ; tamen conceptus ille, quo concipitur obiectum sub ratione praecisa albedinis, vere est alteri albedini vel imperfectissime communis, et recte de utraque albedine praedicari potest sub una eademque univoca ratione ; etsi duae illae albedines in nullo a parte rei convenirent (uti Deus et creatura a parte rei in nullo convenire possunt, iuxta dicta q. 3. a. 3. et 4.). Exemplum in omnibus rei declarandae quadraret; sed in creatis hanc conditionem deesse oportet, praesertim in iis quae sunt generis eiusdem; fieri ergo potest, ut conceptus adaequatus obiecto sit ei proprius et inadaequatus atque imperfectus sit alteri communis, etiam illi cum quo nullam habet convenientiam a parte rei. Requiritur igitur distinctio illius, a quo accipitur conceptus proprius et adaequatus, ab eo a quo sumit intellectus conceptum imperfectum, communem, et inadaequatum. Nam iste accipitur a realitate a sua entitativa perfectione praescindente; ille vero ab eadem realitate cum suo modo intrinseco considerata. Verumtamen haec distinctio non est ea, secundum quam distinguitur realitas a realitate, sed quae reperitur inter realitatem et modum intrinsecum eiusdem; quae utique satis est ad habendum perfectum conceptum vel imperfectum de eodem. Sed conceptus generis et differentiae exigunt distinctionem realitatum, et non tantum eiusdem realitatis perfecte vel imperfecte conceptae et consideratae, ut tactum quoque fuit quaest. praecedentia. 5. Ad Tertium.

Quantumvis enim intellectus perfecte concipiat realitatem generis alicuius, ut coloris; non tamen propterea habebit conceptum realitatis, a qua accipitur differentia nec e converso: sunt ergo eae realitates duo obiecta formalia, circa quae intellectus accipere potest duos conceptus adaequatos et distinctos. At secus est de realitate et suo modo; quia nequit intellectus habere conceptum realitatis adaequatum, non cointellecto modo intrinseco ipsius: imo erit imperfectus et inadaequatus, ut dictum est. Manifestum est ergo, modum intrinsecum non praeseferre distinctam realitatem ab eo, cuius est modus, sed in eamdem prorsus coincidere realitatem et obiectum, natum facere de se unum tantum conceptum adaequatum. Quemadmodum igitur conceptus adaequatus entis infiniti nulli enti finito congruit, nec cum veritate potest de eo praedicari, ita id, a quo adaequate is conceptus accipitur, nihil habet commune a parte rei cum ente finito; oportet ergo Deum et creaturam in realitatibus, idest, secundum ea, a quibus accipiuntur conceptus adaequati, esse omnino primo diversa, et in nullo prorsus convenire. Et nihilominus cum intellectus creatus abstractive intelligit, propter imperfectionem talis actus potest habere pro obiecto formali realitatem entis, non intellecta infinitate perfectionis entis, quod est ens per essentiam; et conceptus eius obiecti inadaequate intellecti univoce et vere praedicari de omnibus entibus, ut exemplificavimus de albedinis perfectissimae conceptu inadaequato, respectu albedinis imperfectissimae. Qui sane entis conceptus in se, nec positive finitus nec infinitus est, sed potestative uterque, nec acceptus ab aliqua realitate, tamquam adaequatus illi, sed diminutus et inadaequatus et imperfectus; quia abstrahens ab iis modis, per quos conceptus realitatum sunt adaequati et perfecti. Stante igitur omnimoda diversitate Dei et creaturae in realitate a parte rei, conveniunt univoce in conceptibus inadaequatis et imperfectis, citra omnem imperfectionem; quia nulla omnino exinde sequitur ex parte Dei.

AD QUARTUM dico sic: [Oxon. il). n. 12.] attributio sola non ponit unitatem univocationis; quia illa unitas minor est unitate univocationis, et minor unitas non infert maiorem; tamen minor unitas bene potest stare cum unitate maiori; sicut quae sunt unum genere sunt unum specie, licet unitas generis sit minor unitate speciei. Ita in proposito utraque haec unitas potest stare simul, esto una non sit alia formaliter. Exemplum: species eiusdem generis involvit essentialem ordinem, sive attributionem ad primum illius generis, ex 10. MetaPhys. text. c. 2. et inde; et tamen cum hac attributione stat ipsum genus univoce dici de omnibus suis speciebus: ita et in casu; quamvis entia omnia dicant attributionem ad primum, tamen ipsa ratio et conceptus entis est in omnibus eiusdem rationis; quia numquam aliqua comparantur ut mensurata ad mensuram, vel excessa ad excedens, nisi conveniant in aliquo uno. Sicut enim comparatio simpliciter est in simpliciter univoca, 7. Phys. text. c. 24. et inde, ita omnis comparatio est in aliqualiter univoca. Quando enim dicitur : hoc est illo perfectius, si quaeratur quid perfectius? oportet utique assignare aliquid commune utrique: ita quod omnis comparativi determinabile commune est utrique extremo comparationis. Non enim homo est perfectior homo quam asinus, sed perfectius animal. Et ita si aliqua comparantur in entitate, in qua est attributio unius ad alterum, hoc profecto perfectius est illo quod attribuitur ad se. Quid ergo perfectius? Ens utique perfectius; ergo oportet entitatem esse aliquo modo communem utrique extremo. Etsi igitur unitas attributionis formaliter non sit unitas univocationis, hic tamen recte ex illa minori infertur maior, quae est unitas univocationis, conceptus entis et caeterorum transcendentium, secundum quae entia per participationem attribuuntur ad primum ens per essentiam, a quo accipiunt et unitatem, et reliquas perfectiones, quae in ipsis sunt. — Ad primam auctoritatem ex Dionysio, respondeo utique Dionysium velle nos attendere ad cognitionem Dei, et divinarum perfectionum, per abnegationem creaturarum, id est, imperfectionum in rebus creatis repertarum. At mentem illius non esse, sistere tunc intellectum in solis negationibus, sed magis in aliquo ente positivo, cui verissime attribuatur omnis imperfectionis negatio. Eius ergo entis positivi conceptum imperfectum nos putamus univoce praedicari de Deo et creaturis. — Ad secundam auctoritatem dicimus, Augustini mentem esse, nos cum intelligimus bonum hoc aut illud, necessario insimul intelligere et bonum in communi, cuius participatione, ut generis, speciales bonitates bonae sunt : ac etiam ipsum bonum per essentiam, cuius, ut causae, participatione alia bona sunt; non quidem positive et in particulari, sub conceptu nimirum boni per essentiam, sed dumtaxat in communi, quatenus in entis conceptu intelligitur quodcumque ens in universali. Et cum subdit, si potueris perspicere per se ipsum bonum; respondeo, si per se referatur non ad actum intelligendi, sed ad obiectum cognitum, sensum esse, cum cognoscitur ipsum per se bonum, non tantum attingi bonum in universali, ut primum, sed ipsum bonum, quod est per se tale, et per essentiam; atque ita cognosci Deum, qui est bonum per se et per essentiam. Bonum igitur in universali, quod cognoscebatur ex particularibus bonitatibus, contrahitur ad Deum per hoc quod dicitur per se bonum. Ex hoc ergo non sequitur bonum in communi non esse univocum ad bonum per essentiam et per participationem, aut conceptum entis non dici univoce de omnibus entibus; imo sequitur ita esse. Hanc autem fuisse mentem Augustini, ex eo constat, quia 8. De Trinit. c. 2. dicit: Noli quaerere quid sit veritas, statim enim se opponent caligines imaginum corporalium et nubila phantasmatum, et perturbabunt serenitatem, quae primo ictu diluxit tibi, cum dicerem, Veritas. Si enim esset alius conceptus veritatis in Deo ac sit in creaturis, tunc profecto quaerendum foret, quid veritas? quia quae est Deo propria non habet phantasmata perturbantia conceptum eius. Id autem est falsum, quia conceptus veritatis in communi perturbatur a phantasmatibus; atque ita is conceptus (et sic de caeteris eiusmodi) formalis univoce dicitur de Deo et creaturis.

AD QUINTUM, est responsio ex dictis ad primum, quia iis, quae subsunt illis determinationibus secundum quid, et simpliciter, est aliquid commune univocum, non vero ipsis syncategorematibus per se consideratis. Accedit quod creatura non est secundum quid ens, ut talia dicuntur entia rationis; igitur secundum quid non distrahit a significato entis, imo creatura est simpliciter ens; licet non sit tale per essentiam, sed per participationem: et quamvis exinde a parte rei nullam talia extrema habere queant convenientiam, posse nihilominus convenire in uno conceptu reali, declaratum fuit responsione Ad Tertium.

AD SEXTUM respondeo, [Oxon. 1. d. 19. q, 1. -n. 3.] etsi similitudinis relatio stricte sumpta approprietur generi qualitatis, nihilominus similitudo, et ita dissimilitudo, commuuiter accepta potest fundari super quodcumque ens, in quantum est quale, et qualitas quaedam substantialis, unde Philos. (5. Metaphys. cap. De qualitate), dicit unum modum qualitatis esse differentiam substantiae, qua ratione individua eiusdem speciei, eamdem proinde differentiam specificam habentia, recte dicuntur essentialiter similia. Similitudo igitur est relatio transcendens, sicut et identitas et aequalitas, quarum fundamentum est ens in communi, comparatum ad quodcumque ens in communi; nec oportet semper in altero extremorum ipsis correspondere relationem realem. Est igitur creatura Deo similis in his omnibus praedicatis quae possunt terminare relationem similitudinis, [Oxon.1. d. 8. q. 4. n. 1. 6.] secundum quod dicit Augustinus, 15. De Trinit. c.5 : Si dicamtus aeternus, ...sapiens, potens, speciosus, iustus, bonus, beatus, spiritus, horum omnium novissimum quod posui, quasi tantummodo videtur significare substantiam, caetera vero huius substantiae qualitates, scilicet, quia non ipsam naturam divinam videntur importare, sed quae circa naturam, ut ait Damascen. lib. 1. c. 4. Sunt ergo creaturae Deo similes, non [Oxon. Prolog. q. 4. n. 45.] competa et perfecta similitudine, quae nempe versatur inter duo habentia eamdem formam, et modum eumdem, ut inter individua eiusdem speciei; sed similitudine maxime diminuta; quia etsi conveniant in iisdem conceptibus realibus univoce, tamen a parte rei sunt primo diversa, ac proinde conceptus illos oportet esse inadaequatos, diminutos, ac maxime deficientes ab his conceptibus, quos extrema illa ex se ipsis causarent, prout et causant in intellectu proportionato.